Trigger yaddaşlı sadə rəqəm qurğularından biridir. Trigger iki dayanıqlı tarazlıq vəziyyətlərindən birində olur və bu vəziyyətlərin birindən digərinə xarici təsir vasitəsilə sıçrayışla keçir.
Ən sadə halda trigger bir-birilə çarpazlaşmış müsbət əks əlaqəsi olan iki elektron açarından ibarətdir (şək.1). Burada hər bir açarın çıxışı (Uk1 və Uk2 nöqtələri) digər açarın girişi ilə (T1 və T2-nin bazaları) birləşdirilmişdir. Sxemdə əgər T1 tranzistoru açıqdırsa, T2 bağlıdır və əksinə T2 tranzistoru açıqdırsa, T1 bağlıdır. Triggerin qollarındakı T1 və T2 tranzistorları eyni zamanda açıq və ya bağlı ola bilməz. Başqa sözlə, triggerə elektrik asimmetriyası xasdır. Triggerin bu və ya digər dayanıqlı vəziyyətini vermək və onu bir vəziyyətdən digər vəziyyətə keçirmək üçün tranzistorlardan hər birinə paralel olaraq daha bir tranzistor açarı birləşdirilir (şək.2).
Bu açarlar xarici siqnal vasitəsilə – baza cərəyanı ilə idarə olunur. Baza cərəyanı iki qiymət ala bilər: 0 və . Triggerin idarə olunmasına baxaq. Fərz edək ki, ilkin vəziyyətdə T1 tranzistoru bağlı, T2 isə açıqdır və doymuş haldadır; hər iki T3 və T4 açarları (tranzistorları) bağlıdır, yəni onların baza cərəyanları sıfırdır. T4 tranzistorunu cərəyanı ilə açsaq, triggerin vəziyyəti dəyişməyəcək; belə ki, Uk2 gərginliyi ilkin vəziyyətdə sıfra yaxın idi. T3 tranzistorunu açsaq, Uk1 gərginliyi və onunla birlikdə Ub2 potensialı sıfıra qədər azalır.
Deməli, T2 tranzistoru bağlanır, T1 isə açılır və doyma reжiminə keçir. Yeni dayanıqlı vəziyyət yaranandan sonra T3 açarı öz idarəedici təsirini itirir; onun qoşulması və ya açılması Uk1 və Ub2 potensiallarını dəyişmir.Triggeri ilkin vəziyyətə qaytarmaq üçün artıq T4 tranzistorunu açmaq lazımdır.
Qeyd edək ki, baxdığımız triggerdə hər iki girişə eyni zamanda tranzistorları açan cərəyan impulsları vermək olmaz. Belə ki, bu halda triggerin vəziyyəti qeyri-müəyyən olur, bu isə rəqəm sxemləri üçün yol verilməzdir. Ayrıca girişləri olan bu trigger RS-trigger adlanır. S–set (müəyyən etmə, təyin etmə), R–reset (aşırma, vəziyyətini dəyişmə) sözlərinin baş hərfləridir.
Hazırda triggerlər inteqral məntiq elementləri əsasında hazırlanır. Istənilən trigger müəyyən qayda üzrə birləşdirilmiş məntiq elementlərinin yekunundan ibarətdir. Bu zaman istifadə olunan inteqral məntiq elementlərinin sayı və növü, onların birləşmə üsulları müxtəlif ola bilər. Bu triggerlərin yerinə yetirdiyi funksiyalar da müxtəlif olacaq. Bu baxımdan triggerlərin müxtəlif növləri var; onlardan bir neçəsinin struktur sxemi və iş prinsipi ilə tanış olaq.
RS-trigger. «YAXUD-YOX» sxemləri əsasında yerinə yetirlmiş RS-triggerin məntiqi strukturu şək.3a-da göstərilmişdir. RS-triggerin 2 girişi R və S, iki çıxışı Q və var. Q çıxışı əsas çıxış adlanır. Triggerin çıxışlarındakı gərginliklərin səviyyəsi eyni zamanda biri-birinin əksinə dəyişir. Q çıxışının qiyməti triggerin vəziyyətini (halını) müəyyən edir. Məs., deyəndə ki, trigger «1» halındadır, bu Q=1 və =0 olması deməkdir. Şək.3.b və c-də RS triggerin sxemlərdə simvolik işarəsi (b) və həqiqilik cədvəli (c) göstərilmişdir. RS triggerin məntiqi düsturu belə verilir:
Q-nün üstündəki t və t+1 indeksləri ilə idarəedici siqnal verilməzdən əvvəl və sonra Q-nün qiyməti işarə edilmişdir. S və R girişlərindəki siqnallar, yəni məntiqi «1»-lər triggerin halını təyin edir. S=1 siqnalı Q=1 olduğunu göstərir; R=1 siqnalı isə Q=0 deməkdir. Siqnal qurtardıqdan sonra qəbul olunmuş vəziyyət saxlanılır. Həmin vəziyyət eyni cür siqnal təkrar olunduqda da saxlanılır. RS-trigger üçün S=1 və R=1 yığımı qadağandır. Belə ki, triggerə eyni zamanda biri-birinin əksinə olan əmr vermək olmaz.
RS-triggerləri həm də «VƏ-YOX» məntiq elementləri əsasında qurmaq olar. YAXUD-YOX sxemindən VƏ-YOX sxeminə keçmək üçün bütün giriş və çıxış kəmiyyətləri onların inversi ilə əvəz olunmalıdır. Bu zaman VƏ-YOX elementləri üzərində yığılmış RS-triggerin struktur sxemi şək. 4 a-da göstərilən kimi olur. Bu struktur sxemi üçün məntiq düsturu:
kimidir.
Əvvəlki sxemə nəzərən baş (əsas) çıxışın yeri dəyişilib və triggerin vəziyyətini dəyişmək üçün girişlərə məntiqi «1» əvəzinə məntiqi «0» vermək lazımdır. Hər iki girişə eyni zamanda məntiqi «0» vermək olmaz. Invertoru mikrosxemin girişində yerləşdirsək, onun simvolu dəyişir və girişlərdə dairəciklər olur (Şək.4b).
RST-trigger. Yuxarıda baxdığımız RS-trigger asinxron tipli triggerlərə aiddir. Bu növ triggerlərin vəziyyəti uyğun girişə siqnal verdikdə dəyişir. Lakin sinxron triggerlər, o cümlədən RST-triggerlər daha çox yayılmışdır. Bu növ triggerlərdə triggerin vəziyyəti ancaq xüsusi takt (sinxron) impulslarının verildiyi zaman dəyişir. Takt impulsları arası müddətdə S və R girişlərindəki siqnalların dəyişməsi triggerin vəziyyətini dəyişmir və ancaq onu növbəti takt impulsu veriləcəyi zamanı keçə biləcəyi vəziyyətə hazırlayır (proqramlaşdırır). RST-triggerin yazılışındakı T hərfi takt impulsu ilə bağlıdır. Lakin sxemdə takt girişi C (clock) hərfi ilə işarə olunur. RST-triggerin struktur sxemi və simvolu şək.5-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi, bu triggerin əsasını VƏ-YOX elementləri əsasında yığılmış RS-triggeri təşkil edir. Bu triggerin girişləri daha iki VƏ-YOX sxemləri ilə idarə olunur. Bu sxemlər takt impulsu olanda S və R səviyyələrini inversləyir. Takt impulsu olmadıqda (C=0) bu VƏ-YOX sxemləri işləmir və RST-triggerin vəziyyəti dəyişmir. Takt impulsunun təsirini məntiqi düsturla belə vermək olar:
Qeyd edək ki, RST-trigger üçün C=S=R=1 kombinasiyası yolverilməzdir.
D-trigger. D-trigger həm C-takt girişinə, həm də D-informasiya girişinə malikdir. Şək.6-da D-triggerin struktur sxemi və şərti işarəsi göstərilmişdir. Burada takt girişi (C) 1 və 2 məntiq elementlərinin (VƏ-YOX) girişlərindən birinə birləşdirilmişdir; Bu elementlər həm də əks əlaqəlidir – 1 elementinin çıxışı, 2 elementinin girişi ilə birləşdirilmişdir. Takt impulsu (siqnalı) olmadıqda (C=0) və siqnalları D-giriş siqnallarından asılı olmur və triggerin olduğu vəziyyət saxlanılır. Fərz edək ki, takt siqnalı gələn anda (C=1) məlumat girişində (D) D=1; bu zaman və olur və triggerin vəziyyəti Q=1 ilə xarakterizə olunur.
Əgər takt impulsu gələn anda D=0 olsa, və olar və RST-trigger, yəni bütövlükdə D-trigger Q=0 vəziyyətinə keçir. Göründüyü kimi takt siqnalı təsir edən zaman D-triggerə D məlumat girişindəki siqnal yazılır.
D-triggerin xarakteristik tənliyi: Qt+1=D kimi yazılır. D–triggerin dayanıqlı işi takt impulsunun təsiri zamanı D məlumat siqnalının sabitliyi ilə təmin olunur.
T-trigger. Ümumi (bir) girişli inteqral T-triggerin struktur sxemi və simvolu şək.7-də göstərilmişdir. T-trigger 2 RST-trigger və invertordan ibarətdir. RST-triggerlərdən biri aparıcı (əsas, M), digəri isə aparılan (köməkçi, N) trigger adlanır. N-triggerə takt impulsu invertor vasitəsilə verilir. Takt impulsları arasındakı intervalda (C=0 olanda) hər iki triggerin çıxışlarındakı səviyyələr eynidir: Q1=Q2. Fərz edək ki, Q2=Q1=1. Növbəti takt impulsunun əsas triggerin vəziyyətini dəyişməsi üçün, yəni Q1=0 təmin edilməsi üçün, onun girişlərinə əvvəlcədən S1=0 və R1=1 səviyylərini vermək lazımdır. Bu funksiyanı köməkçi triggerin çıxışlarını əsas triggerin girişləri ilə birləşdirən çarpazlaşmış əks əlaqə yerinə yetirir. Doğrudan da, şək.7-dən görünür ki, və R1=Q2=1. Beləliklə, takt impulsları arasındakı müddətdə aparıcı trigger öz vəziyyətini dəişməyə hazırlanır və növbəti takt impulsu verdikdə bu vəziyyət dəyişir. Takt impulsunun təsiri zamanı köməkçi triggerin vəziyyəti dəyişə bilməz. Belə ki, bu zaman onun takt girişində qadağanedici siqnalı təsir edir. Beləliklə, takt impulsu zamanı çıxış kəmiyyətləri Q2 və dəyişmir və deməli, S1 və R1 giriş kəmiyyətləri də dəyişmir. Sonuncu vəziyyət əsas triggerin etibarlı aşırılmasına imkan verir.
Əsas triggerin aşırılması köməkçi triggerin girişlərindəki S1 və R2 səviyyələrinin dəyişməsinə gətirir və o yeni vəziyyətə aşırılmaq üçün hazırlanır. Takt impulsu qurtaran anda köməkçi triggerin takt girişində C=1 olur və o yeni vəziyyətə keçir. Beləliklə, T-triggerdə hər bir takt impulsu yeni dayanıqlı vəziyyətə keçməyi təmin edir. Bu keçid takt impulsunun uzunluğuna bərabər olan ləngimə müddətilə baş verir. T-triggerdən sayğaclarda istifadə olunur. T-triggerin məntiqi tənliyi
kimi verilir.
JK-trigger. JK-trigger daha universaldır. Bu triggerlərdə J və K girişləri lazım olan vəziyyəti təmin edir və RS-triggerdən fərqli olaraq, burada J=1 və K=1 yığımı da mümkündür. Təsir prinsipinə görə JK-triggerləri sinxron triggerlərə aiddir, yəni onlarda çıxış səviyyələri takt impulsları verildikdə müəyyən edilir. JK-triggerin struktur sxemi və simvolu şək.8-də verilmişdir.
JK-triggerin əsasını T-triggeri təşkil edir. Lakin burada S və R girişlərinin çıxışlarla çarpazlaşmış əlaqəsi birbaşa yox, 2 ədəd VƏ sxemi vasitəsilədir. VƏ sxemlərinin girişlərindən birinə J və K idarəedici səviyyələri verili. J=1 və K=1 yığımında VƏ sxemləri 1 və 2 girişlərinin verilmiş səviyyələrinin təkrarlayıcısına çevirilir. Ona görə də, belə yığımda JK-trigger T-trigger kimi işləyir. J və K-nın qalan yığımlarında sxem RST-trigger kimi işləyir. Bu zaman J səviyyəsi Q=1-ə, K səviyyəsi isə Q=0-a uyğun gəlir.ЖK-triggerin girişlərini müvafiq qaydada birləşdirdikdə, o, digər triggerlərin (RST; D; T) funksiyalarını da yerinə yetirə bilər. T– triggerin məntiqi tənliyi:
kimidir. j=K=1 olanda,
alarıq, bu isə T-triggerin iş rejiminə uyğundur.