Rəqəmsal elektronika sənayedə, rabitədə, kompüterlərdə və daha çoxunda istifadə olunur. Elektron sistemlərdə çiplərin içərisində məntiqi dövrələr var. Bu məntiqi dövrələrdə əməliyyatlar ən sadə kodlayıcılar və dekoderlər ilə həyata keçirilir.
Kodlayıcı dövrələri
Kodlayıcı (Enkoder) rəqəmsal məlumatı başqa rəqəmsal məlumata çevirmək üçün istifadə olunan məntiq dövrəsidir. Məsələn, onluq (onluq) say sisteminə daxil olan ədədi məlumatları ikili (ikili) say sistemlərinə çevirir. Kodlayıcı dövrələr alfasayısal klaviatura və klaviaturalarda istifadə olunur.
Kodlayıcının Dizaynı
Bir kodlayıcı dizayn edərkən giriş sayını təyin etməliyik. Bu girişləri kodlaya bilən minimum çıxış sayını hesablayırıq. 12 girişin kodlaşdırılması tələb olunursa, 2n> 12 düsturunun köməyi ilə n-nin dəyərinin 4 olduğunu və dövrədə 4 çıxışın olmasını tapırıq. Doğruluq cədvəli yaradıldı və dövrə dizayn edildi.
4-bit giriş kodlaşdırmaq istəyiriksə;
2n>4 formulundan n=2
D0 girişi 1 olduqda çıxış 00
D1 girişi 1 olduqda çıxış 01
D2 girişi 1 olduqda çıxış 10
D3 girişi 1 olduqda çıxış 11
Çıxışların 1 olduğu yerlərin tənliyi yazılırsa;
X=D2+D3
Y=D3+D1
Onluq (Decimal) – BCD kodlayıcı
10-luq say sistemdəki kodları bcd (ikili say sistemi) koduna çevirir.
Dekoder (kod çözücü) sxemləri
Dekoder kodlayıcının əksini edir. Kodlaşdırılmış məlumatları başa düşülən formaya çevirmək üçün istifadə olunur. Məsələn, 2-lik say sistemində mobil telefonumuza göndərilən mesajları başa düşə bilmirik. Gələn məlumatlar analiz edilir və mətn formatına çevrilir. Kompüterdə, anakart digər mikroprosessorlarda adresləmə üçün istifadə olunur.
Dekoder dizaynı
Bir dekoder dizayn edərkən n giriş varsa, 2n çıxış var. Sistem bir doğruluq cədvəli yaratmaqla hazırlanmışdır.
2X4 dekoder (2 giriş 4 çıxış)
Y0= ¯AB
Y1=¯AB
Y2=A¯B
Y3=AB
Kodlayıcı və Dekodlayıcı inteqral mikrosxemlər
IC-lər dövrə dizaynını asanlaşdırır və daha ucuz başa gəlir. Enkoderlər və dekoderlər dizayn edərkən müxtəlif dövrə elementlərindən istifadə etmək əvəzinə inteqrasiya edilmiş IC-lərə üstünlük verilir. TTL, CMOS kimi inteqrasiya olunmuş növlərdən daha çox istifadə olunur.
Kodlayıcı IC
►74LS147
Onluq – BCD kodlaması üçün istifadə olunur. Klaviatura kodlaşdırma və seçim əməliyyatları üçün əlverişlidir.
Normal şərtlərdə çıxış aktiv olduqda dəyəri məntiqi 1 olmalıdır. Bu çıxışa aktiv 1 (Active high) deyilir. Çıxış aktiv olduqda çıxış məntiqi 0 olarsa, aktiv 0 (Active Low) adlanır.
74LS147 IC giriş və çıxışları aktiv 0-dır. Başqa sözlə, girişin aktiv olması üçün 0 məntiqi tətbiq olunmalıdır, çıxış aktiv olduqda 0 məntiqi alınır.
74LS147 IC də prioritet kodlayıcıdır, daha yüksək giriş prioritetə malikdir. Ən yüksək giriş 9-cu girişdir.
►74LS148
Octal – BCD kodlaması üçün istifadə olunur. 74148 IC 8 giriş 3 çıxış prioritetli kodlayıcıdır. Bu IC üçün bu IC-nin girişləri inverslənmişdir. Başqa sözlə, girişləri aktivləşdirmək üçün 0 məntiqi verilməlidir. Bu IC-nin 8 girişi (G0 – G7) və idarəetmə ucu (Ein) var. Ein = 1 olduqda, inteqral sxem aktiv olmur.
Doğruluq cədvəlində istifadə olunan X ifadəsinin mənası, bu girişin məntiqi 0 və ya məntiqi 1 olmasının vacib olmadığını göstərməkdir.
Dekoder IC-lər
►74LS138
74LS138 dekoder IC, yaddaş sistemlərində IC seçimi üçün və oxşar məqsədlər üçün digər elektron sxemlərdə istifadə olunur. Demultiplexer elementi kimi də istifadə edilə bilər.
Şəkil 7: 74LS138 dekoder IC və pin adları
E1 və E2 terminalları məntiq-0 və E3 terminalları məntiq-1 olmadıqca bütün çıxışlar məntiq-1-dir. Bu vəziyyətdə heç bir şifrə çözülə bilməz. Bu uçlarda qeyd olunan tələb olunan icazə məlumatları daxil edildikdən sonra A0, A1 və A2 ünvan girişlərindən nəzarət aparılır. Bu girişlərdən daxil olan kodu görə müvafiq çıxış məntiq-0, digər çıxışlar məntiq-1 olur. 0 dəyəri olan çıxış aktivdir (Active-0) və 1 dəyəri olan çıxış passivdir.
►74LS47 ve 7 segment display
Şəkil 8: 74LS47 Decoder İC
Giriş dəyərlərinə görə, çıxış zamanı əldə edilən 7 led ekranında müvafiq məlumatlar göstərilir. LT, RBI və BI / RB0 terminalları inteqrasiya edilmiş çıxışda 7 led göstərici dəyərini əldə etmək üçün məntiq-1-ə qoşulmalıdır.
Cədvəl 6: Doğruluq cədvəli
Şekil 9: 7447 İSİS sxemi
Şəkil 10: 7 segment display çıxışı
Kodlayıcı və dekoder istifadə sahələri
Bir dekoder və bir kodlayıcı ardıcıl olaraq bağlanırsa, sistemin giriş dəyəri çıxış dəyəri kimi oxunur. Qapılardan istifadə edərək kodlayıcı dövrəsini etmək də mümkündür.
Rəqəmsal kodlayıcılar motorların şaftlarına yerləşdirilir və servo mühərriklərin istehsalında istifadə olunur. Hərəkəti rəqəmsal impulslara çevirən cihazlardır. Bu rəqəmsal impulsları sayaraq və ya bit kimi oxuyaraq hərəkət sürətini və ya cismin cari vəziyyətini əldə etmək mümkündür.
Ədəbiyyat: ► MEGEP
